Zeker en vast!

Ga samen met Johan Braeckman op zoek naar betrouwbare kennis. Uw medisch wetenschappelijk denken zal na deze masterclass nooit meer hetzelfde zijn.

Is absolute kennis bereikbaar?

De moderne geneeskunde bestaat bij de gratie van wetenschap. Eeuwenlang dachten filosofen, artsen, wiskundigen en wetenschappers al na over het verwerven van kennis. Is het bereiken van absolute kennis, die niet ter discussie staat, wel bereikbaar? Of moeten we ons voor eens en voor altijd verzoenen met de pessimistische opvatting dat het ons niet gegeven is om tot zekerheden te komen?

Zo ontstond helder en redelijk denken

'Wijsbegeerte', aldus de beroemde filosoof en wiskundige Bertrand Russell, 'is een hardnekkige poging om zo helder en redelijk mogelijk te denken.' De eerste aanzet tot dat heldere en redelijke denken ontstond in de zesde eeuw voor Christus, toen Thales Van Milete bewijzen wilden formuleren voor eenvoudige wiskundige stellingen. Natuurlijk was er al wiskunde vóór Thales. Maar de Griekse filosoof was misschien de eerste die bewijzen wilde vinden alleen omwille van de kenniswaarde op zich, niet om praktische redenen.

Thales en andere zogenaamde presocratische filosofen stelden fundamentele vragen over de aard van de kosmos, de natuur, materie, ruimte en tijd. Maar ze wilden vooral weten of en hoe mensen in staat zijn om tot betrouwbare kennis te komen. Ze waren de eersten die inzagen dat een beroep doen op autoriteit, traditie, macht of op het bovennatuurlijke, niet kan volstaan. Kennis die overtuigend is, moet dat omwille van redelijke argumentatie zijn.

Zekerheid bereiken

De volgende generaties filosofen, waaronder Socrates, Plato en Aristoteles, werkten de basisopvattingen van hun voorgangers verder uit. Ze pasten ze ook toe op andere kwesties, zoals politiek, recht en ethiek. Kunnen we weten wat het goede leven is? Wat rechtvaardigheid is? Wat waardevol is, en waarom? Eerlijkheid, deugdzaamheid, moed? En zo ja, welke methodes moeten we daarvoor gebruiken?

Ondertussen slaagden Griekse wiskundigen erin om stellingen overtuigend te bewijzen. Het vertrouwen groeide dat de zekerheid die in de wiskunde mogelijk is, ook op andere gebieden te bereiken was. Zo ontstonden de eerste vormen van wetenschap, zoals de geneeskunde, de astronomie en de statica, waaraan Hippocrates, Archimedes en vele anderen verbonden zijn. We illustreren in het bijzonder de prille geschiedenis van de geneeskunde (Hippocrates, Galenus e.a.), die mooi laat zien hoe ook kennisverwerving gekoppeld is aan contextuele factoren.

Het optimisme over de mogelijkheid dat mensen, ondanks al hun beperkingen, kennis verwierven met een absoluut en universeel karakter, werd ernstig aangetast door het relativisme dat de sofisten introduceerden. Kennis, volgens Protagoras en zijn collega’s, is altijd gekleurd, begrensd en beperkt door de tijd en de context waarin men leeft. En door de menselijke vooroordelen en doelen die niets met de zoektocht naar betrouwbare kennis te maken hebben.

De zoektocht naar betrouwbare kennis

De spanning tussen de optimistische en pessimistischere visies in de zoektocht naar betrouwbare kennis verdween nooit meer uit de westerse wijsbegeerte en wetenschap. Tijdens de middeleeuwen vertrouwde men nagenoeg unaniem op de Bijbel en op theologische autoriteiten. Vanaf de renaissance sloeg de twijfel weer toe. 'Wat kan ik weten?' vroeg de humanist en essayist Montaigne zich af. Om te antwoorden: 'Niet veel, om niet te zeggen nagenoeg niets.'

Het ontwikkelen van de wetenschappelijke methodes (Vesalius, Galilei, Huygens, Newton en vele anderen) bracht hoop. Natuurwetten werden ontdekt. Inzichten waarvan de oude Grieken alleen maar konden dromen. We bespreken in detail hoe de geneeskunde zich (vooral dankzij het werk van Vesalius) losweekte van de middeleeuwse, eerder dogmatische, interpretatie van het werk van Galenus.

Toch toonden filosofen zoals David Hume overtuigend aan dat ook de wetenschappelijke inzichten vatbaar zijn voor grondige scepsis. De Duitse filosoof Immanuel Kant probeerde uit de impasse te raken door kennis te funderen in het menselijk kennisapparaat zelf. Maar zijn indrukwekkende poging liep stuk op de ontwikkeling van de niet-euclidische meetkunde in de 19de eeuw.

Verlies van het brein als waarheidszoekend orgaan

In de 19de eeuw publiceerde Charles Darwin zijn visie op evolutie. Het menselijk brein werd niet langer als waarheidszoekend orgaan beschouwd. Het brein is een blind product van evolutie door selectie, gericht op overleving en voortplanting. Net zoals alle andere organen.

De 20ste eeuw zag het ontstaan van natuurwetenschappelijke theorieën zoals de quantumtheorie en de relativiteitstheorie. Filosofen en wetenschappers moesten nu opnieuw fundamenteel stilstaan bij de mogelijkheden en beperkingen van onze kennis. De logicus Kurt Gödel toonde toen, enigszins ironisch, onbetwistbaar aan dat onze kennis begrensd is.